ریھان سسا

پیشدانک :

گلیں وانوکاں ! ’’شئے پھوال ‘‘ءِ کرد چہ مروچیگی ءَ ھپت ھشت سال پیسر کہ من نوک بلوچی وانگ ءُ نبشتگ بندات کرت ، منی ھیال ءَ اتک ۔ بُندر ءَ پہ ایشی ءَ من ’’دومی مردم‘‘ ءِ نام کار مرد کرت کہ منی نوشتانکانی تہ ءَ کہ اِت ءُ منی بدل ءَ ا یرا د گیپت بلئے آروچاں اے کرد اینچک پھتو ءُ پزور نہ اَت کہ چہ منی ھیالاں  دربَہ اَتک ءُ تاکانی تہ ءَ نکش بوت اِنت ۔ وھد گوزان بوت اُردو زبان ءَ چوش لشکر ءَ منی سر ءَ اُرش کنان من ءَ چہ بلوچی لوزانک ءَ گستا کرت ۔ بہ گند ئے گلزمین ءِ مرو چیگیں جاور ھم ھمیش اَنت کہ مئے لوزانک ھم گلزمین ءِ اھوالکاری بہ کنت بلے اے ھبر ءِ سرءَ ما باید بہ جیڑ اِیں کہ مئے اھوالکاری زبان پرچا بلوچی بوت نہ کنت ۔ اے مئے نابودی اِنت کہ بلوچی زبان چہ اُردو ءَ کوھن تر بوگ ءَ ابیدھم پہ ما لُک بوتگ ءُ آئی ءِ گال مارا دست نہ دئے اَنت ءُاُردوءَ ماانچوش کارمرد کنگ ءَ اِیں کہ گْوش ئے مئے ماتی ءُ راجی زبان اِنت ۔ من ءَ ھم چوشیں بود نیست اَت کہ وت ءَ چہ اردوءَ کمے گستا بہ کرت اِنت بلے جمیل امام ءَ مدام ٹوھینتگ کہ ما باید بلوچی ءَ ھم نوشتہ بہ کن اِیں کہ مئے جند ءِ زبان اِنت ۔ بلکیں کول اُستاد عبدالمجید گوادری

زبان پہ زندگیں راجاں کُرآنے

بلوچی شکل ءُ شھدیں زبانے

بلوچستان ءِ بانداتیں سباہ ءِ

گھیں مروارد ءُ دُرّیں نشانے

پہ نوشتہ کارءَ چوشیں جاور ھم کہ ینت کہ آوتی ھیالاں نوشتہ کرت نہ کنت اے رنگیں نگیگیں جاوراں پہ آئی ءَ ھژدری بیت کہ کردے بہ سازاِیت ءُ آئی ءَ وتی زبان بہ کنت ۔ شئے پھوال ھم انچیں کردے کہ منی پُرشتگ ءُ بے سریں ھیالاں کہ من انچوش گْوشت اِش نہ کن آں، بے ریائی درشان کنت ۔ اردوءَ اے نبشتانک ’’قلندر کتھا ‘‘ءِ نام ءَ روتاک توار ءَ چاپ بوتگ کہ من شئے پھوال ءِ نام ءَ پہ بلوچی وانوکاں رجانک کرتگ ۔ منی جھد ھمے بوتگ کہ من ا یوک ھیال ءَ چَہ اردو ءَ بہ ترین آں ءُ گال ءُ گالرداں چَہ بلوچی ءِ گنج ءَ در بہ جن آں ۔ اے شئے پھوال ءِ کرد ءِ پجاورکی نوشتانک اِنت ۔ رند تر ءِ نوشتانک کہ شئے ءِ ھڈ ‘شپ چراگ ءُ دگہ ناماں نوشتہ کنگ بوتگ اَنت دیم ءِتاکاں اگہ سچکان ءِ سکینءُ دلبڈی گون بوت الم ءَ ترینگ بنت ،امیت کن آں کہ اے کوشست ڈلگچار نہ بیت ۔

شمئے کستر ،کازی ریحان

*

چوناھی ءَ من تچک ءُ نگدیں ھبرکن آں ءُ سلھیں وڑ ءُ پیم ءَ نوشتگ ۔ بازبر ءَ زانگ ھم نہ بیت کہ من گپ جنگ ءَ آں کہ نوشتہ کنگ ءَ آں ۔ بلئے ھما اِنت کہ اِش کرتگ اگاں نوشتانک ھمروچگیں ءُ گند ءُ گداری گپ ءُ تران ءَ گستا ئیں راھبندے ءَ مہ بیت  نوشتانک گْوشگ نہ کرز اِیت جھد ھمیش اِنت  کہ گران ءُ سنگینیں ھیال ندشان کنان ھمروچیگیں گپ ءُ تران ءِ دروشمءَ چٹا مٹ ءُ بدل بہ کن آں ۔ پد ءَ بہ گند ئے منی نام ھم زانتکار ءُ کواسانی لڑ ءَ ھوار بہ بیت ۔ پٹ ءُ پولءِ آسر اِنت ھما نوشتانک کہ کس ئِے سر پد مہ بیت یا کہ بزانت ئِے یکیں رند ءِ وانگ ءَ سَھرامہ بیت ‘دمپارا وانگ ءَ پد وانگ بہ بیت ، ساچشتی بستار دار اِیت ۔ اے پڑ ءَ دنیگت وَ من مکتبی چک ءَ ھساب آں بلے کوشست ءَ میار پر نیست ۔ گڑا بہ یا اِت چاچ جن اِیں ءُ چاراِیں کہ من چَھرءُ شبینی آزمانک نوشتہ کرت کن آں کہ نا ۔ کسہ ءِ بندات ءَ پیسر گپیشین آں کہ اے کسہ منی جند ءِ نہ اِنت بلکیں آدرسانیگ اِنت کہ آھاں شئے پھوال ءِ ’’ مَری ‘‘ءَ گیپتگ ۔ بلے چی بہ کن آں کہ من ءَ نوشتانک ءِ تہ ءَ وت ءَ پیژدارگ ءِ ھب ءُ ھیل گال ’’من ‘‘ ءِ کار مرد کنگ ءِ سکین  دئیگ ءَ اِنت ۔

باریں چَہ کد ی من ءَ نندنند گ ءَ ماں ھیالاں بیگواہ بوگ ءِ نادراھی ءَ گور جَت ۔ بس کلھے یات کنت ھما وھد ءَ کہ من ءَ کبّی ءِ پادا کنگ ءِ ھم سدھ نہ بوتگ دنیا ءِ سر ءَ شک کنگ ءِ ھلت گون اِنت ۔ من سائنسدانانی گپ برءُ بین کرتگ ءُ ھیالانی تگرد گوْپتگ اَت ۔ ۔بلے سائنسدانانی اے ھبر باوراِنت کہ انسان ءِ گیشتر ھیل ءُ ھلت گوں آئی ءِ جین ڈب ( جنیٹک اسٹرکچر ) ءَ کاردار اَنت ۔ اے نادراھی ھم گند گ ءَ پت پیرکی یے۔ کسانی ءَ ھما جست ءَ کہ منی مَتّ ءِ بندیں دریگاں سر جَت آئی ءِ پسہ دنیگت نہ رُستگ ءُ داں روچ مروچی آجست زبان ءِ سر ءَ نَے اَتکگ بلکیں ھمنچو کہ سر ءِ پٹ اسپیت بوان اَنت جست کنگ ءِ ھمت ھم جواب دیان اِنت ۔

من چر ھمے جست ءَ جاھسر اِت ءُ چہ وت اجکہ بوت آں کہ اے من بیت نہ کن آں ،ھما مردم کہ گوں وتی پت ءَ دیم پہ دیمی گپ جت نہ کنت چوش بے ریا بیت نہ کنت ۔ چَہ ھما روچ ءَ من وتی شوھاز بندات کرت داں کہ بہ زان آں کہ اے کئے اِنت ماں منی ھیالاں جست ءُ اَڑاند پیداک کنت ءُ منی بالاد ءَ ھژم دنت ءُ رؤت ۔ ایشی ءِ درسیں جست نوک ‘جتا ءُ پہ اشکنوکاں سرّابرّا اَنت ۔ پہ درور سیمی کلاس ءِ وانگیاں بہ گر داں مزنیں کلاسانی وانگیاں اے ھبر گیش اتگ کہ میٹر بزاں مادہ ءِ سئے وڑ بنت بلئے اے وتی گپ ءِ سر ءَ اوشتاتگ کہ: ’’مادہ ءِ دگہ سئے وڑءُ پیم انگت ھست کہ درجنگ لوٹ اَنت ۔‘‘ گْوش اِیت کہ : ’ ’ لین ( بجلی ) ‘رژن ءُتوارءِ تہ ءَ ھم توان مان اِنت ایشانی وزن ءُ جاگہ گرگ ءِ بابت ءَ مالوم کنگ بیت پمیشکا اے ھم مادہ اَنت ۔‘‘ اے بابت ءَ چہ من ءَکتابے نوشتہ کنائینت کہ دنیگت زانوگرے ءِ راھچار اِنت کہ بَہ اِت ءُ آئی ءَ سرپد بہ بیت۔

پد ءَ وھدے کہ ڈارون ءِ لیکہ سر ءَ مشگ بوت ایشیءَ وتی سر چنڈ اِت ءُ اے ھبر ءِ مننگ ءَ ساڑی نہ بوت ءُ درائینت کہ :’’اے لیکہ ءِ تہءَ رد ی ءَ ابید دگہ ھچ مان نیست۔ ‘‘ بازیں جنجالاں رند من اِت ئِے کہ:’’ درسیں ساھدار گوں یکیں بنیادی مادہ ءَ جوڑ کنگ بوتگ اَنت بلے آیانی اَڈ کنگ ءِ وڑ ءُ پیم  دگراَنت ۔‘‘گْوشگ ءِ مُول اِیش اِنت کہ ھر چ کسان کسانیں ھبراں لیس دئیگ ایشی ءِ ھڈ ءَ مان اِنت ۔ ھمے کم بھت ءِ کارپد اَنت کہ من مروچی جینیٹک انجینئر بوگ ءِ بدل ءَ بیکاری ءُ بے نپی ءِ زانوگر جوڑبوتگ آں ۔

بلئے مروچی من اے سوگند وارتگ کہ منی سر ءَ ھمینچو بھتام ھست اَنت من اے درسانی راستی ءَ درا کن آں ءُ ھما مرد ءَ کہ اے کارانی کنوک اِنت شمئے دیم ءَ کارآں ۔ مروچی من گیشین آں ءُگْوش آں کہ اے ھرچ بے سرءُ بنیں نوشتانکاں من نوشتہ کن آں ،اے منی نہ اَنت بلکیں ھمائیگ اَنت کہ گندگ نہ بیت بلے ھست ءُ چہ من ءَ گیشترھست نا ایوک من ءَ ھکّل ءُ بیھاردنت بلکیں منی سجھیں زند ئِے دوزاہ جوڑ کرتگ ۔

ایشی ءِ نام کئے اِنت ؟......................من ءَ سما اَت کہ توھمے جست ءَ کن ئے ءُ من ءَ پسہ دئیگ لوٹ اِیت ۔ من پہ ھمیشی ءِ بابت ءَ مالوم کنگ ءَ دہ رند ءَ گیش ڈی آر او ءِ کارگس ءَ شت آں بلے اجکھی ھبرے کہ ایشی ءِ ھچ جاہ ءَ سرکاری ریکارڈ نیست ۔ بلئے ایشی ءِ دست ءَ بے واریں لھتے بزکاراں ایشی ءِ کارپدانی بابت ءَ کمے باز دلگوش گور کنائینتگ ۔ سُکرات ‘ گلام مھمد ، منسور الھاج ‘توکلی مست ‘گالب ‘بلھے شاہ ‘ لطیپ بھٹائی ‘سید ھاشمی ‘ھبیب جالب ‘پیزاَھمد پَیز‘مبارک کازی ‘ڈاکٹر اللہ نذر ‘ڈاکٹر ھنیف شریپ ‘منیرسانگی ‘ھیات اللہ ءُ گہ بازینیں ایشی ءِ دست ءَ دل سیاہ بوتگ بلے مجال اِنت کہ کسے ءَ ایشی ءِ زنگ جنگ ءِ ھمت کرت ۔ درساں دنیا ءِ تژن ‘شگان ءُ ٹاکور اش کرت اَنت ءُ ترک ءُ نک بوت اَنت ۔ بازینے چہ ھمشی ءِ کارپداں زھر وارینگ ءُ پاھوءَ درجنگ بوت بلے ایشی ءِ نام کسءَ پہ ھرابی نہ گیپت ۔ ایشی ءِ کارپدانی ھساب ءَ بلوچیءَ دست کپتگیں نام ’’شئے پھوال‘‘ اِنت ۔ جی ھو !اے بے تاھیریں واب ءُ بے ریائیں زبان ءِ نام شئے پھوال ایر کنگ بوتگ ۔

نی دُومی جست کہ باید اِنت تو ئِے بہ کن ئے ، اِیش اِنت کہ اے چی کنت ؟..........................گلیں وانوک! راستیں ھبر اِیش اِنت کہ اے کار نہ کنت کِجّین(کِج ۔جین /تنگ کنگ ) اِیت ۔ اے کنگی مویے نہ اِنت پیژدارگی دیمے ‘درْک ءُ دور کنوکیں مزارے نہ اِنت بلکیں ھولاسوکیں تولگے ۔ بلئے اِنچو کہ دنیا چہ اشی ءَ ترس اِیت چَہ مزار ءِ بیم ءَ نہ لرزاِیت ۔ایشی ءِ ازمکاری ھرچ سرَ گ ءَ دگر اَنت ۔

جاگھے اے بے ھڈیں گوشت ءَ چوش چابک ءَ ترْین اِیت ءُ کدی چہ پنچیں لنکوکاں پوریات گیپت ۔ چہ راجدپتراں زورگ بوتگ کہ اوّلی نمونگ ایشیءَ پیسر ءَ درگیپتگ ءُ دومی رند تر ءَ ءُ چَہ وتی دَرجَن ءَ دنیا گیشتر جنجالاں پرْینتگ ۔

پہ شئے پھوال ءَ ھژ دری ھم نہ اِنت کہ وت ءَ پیژ بہ داراِیت اے شرءُ ساریں مردمانی سر ءَ کَہ اِت ءُ آھاں چہ مردماں '' انسان '' جوڑکنت ءُ وتی لوٹانی پیلہ کنگ ءَ کارگیپتءُ آئی ءَ ا یوک ءَ ’’ ھو‘‘ گْوشگ ءِ بدل ءَ ’’اناں‘‘ گْوشگ ءِ ھم سکین دنت ۔ ایشی ءِ دام ءَ اَتکگیں مردم گیشتر گوں دنیا ءَ ھمراھداری نہ کن اَنت ۔ دنیا ایشانی ھبر ءَ سرءَ سُرین اِیت بلے نہ زیر اِت اِش بلکیں ایشاں ھم چہ وتی ھبراں پدگردینگ ءِ جھد کنت ۔ دنیا ءَ بازکم چوش بوتگ کہ ایشاں وتی ھبر منائینتگ بلے ھروھدے کہ ایشانی ھبر منگ بوت دنیا چہ تباھی ءَ پھزاِت۔

ترا بہ گند ئے باور مہ بیت بلے راستی ھمیش اِنت کہ ایشی ءِ وسپ ءُ ستا ءِ پُشت ءَ ھم ایشی ءِ دست گون اِنت ۔ اے بے سر ءُ بنیں پیتاریانی باپشت ءَ ھم ھمے چیریں ’’شئے ‘‘اِنت  کہ منی سر ءَ اتکگ ءُ ترا اَڑینگ ءُ گوں ما اَڑگ ءِ سکین ءَ دئیگ ءَ اِنت ۔ مردماں ایشی ءِ نامے ’’وھم ‘‘ھم ایر کرت بلے اے آیانی نزاتکاری اَت پرچا  کہ اے چہ وھم ءَ مستر ءُ بے درمانیں نادراھی یے ۔ گْوش اَنت کہ وھم ءِ دراھی لکمان ءِ گور ءَ ھم نیست اَت بلے اے نادارھی ءِ بابت ءَ واجہ لکمان داں مرت شت ھچ سر پد  نہ بوت کہ چوشیں نادراھی یے ھم ھست ۔

من مروچی بازیں تکانسری ءَ پد اے چہ وتا گستا کرتگ ۔اُمیت کن آں کہ دنیا منی اے کار ءَ بھِ  بے ھیا ل نہ کنت ءُ منی اے کار گینز بک آف ورلڈ ریکارڈ ءِ تہ ءَ زنڈ زنڈ ءَ نوشتہ کنگ بیت ۔ بلے..........اَنگت من ھمیشی ءِ گپانی سرءَ آں انگت من ءَ انچوش ھکّل اِیت کہ گْوش ئے زاناں منی سرْگ ءَ جاہ ئِے کرتگ ۔ شئے ھما مردم ءِ کہ سر ءَ کَہ اِت آئی ءِ کرد شئے ءِ مارشتاں درانگاز اِیت ۔ شئے گوں وتی ھبراں دیم ءِ مردماں انچوش کنت کہ پوڑے  بیت ءُ آپ ءَ کپ اِیت ۔ ایشیءَ زرّءُ زن ءِ دوستی نیست بلئے زمین ءَ چہ وتی ساہءَ گیشتر دوست دار اِیت بلے کدی ھم وتی نام ءِ کتھونی ئِے  نہ کشارینتگ ۔ چَہ ھما روچ ءَ کہ گوادر ءَ زمین ءِ بیپار چہ ماھیگ ءِ بیپار ءَ ھم دیم ءَ شت چہ من ماں سئے سال ءِ بے وابیاں سدانی نوشتانک ‘آزمانک ‘لچہ ‘پوسٹر ءُ ھینڈ بل نوشتہ کنائینت ۔

گوادر ءِ زمیانیِ بیپار ءِ بوءُ بھاپ ءَ سرجمیں مکْوران ءَ زرشانی بوت ءُ نگوری شوانگ ءُ چیبٹ وار ایکڑی ءُ زمیندار جوڑ     بو ت اَنت بلئے منی کیسگ ءَ داں روچ مروچی ابید چہ شئے پھوال ءِ نوشتانکاں دگہ ھچ مان نیست ۔ شئے روچ ءُ شپ من ءَ باور کنائین اِیت کہ من زانتکار ءُ سرپدیں انسانے آں بلے ابید چہ شئے ءِ مرید ءُ منوگرآں منی لو گ ءِ مردم ھم من ءَ گنوگ ءُ نابود سر پد بنت کہ دنیا ءِ تا م ءُ لذت یلہ داتگ ءُ بے نپ ءُ بے سیتیں کارءَ گوں وت ءَ دزگٹ کرتگ ۔

بلئے مروچی من سوگند ور آں گْوش آں کہ ایشی ءِ تہ ءَ من ءَ ھچ میار پر نیست ۔ من ھم چہ تیابدپ ءَ وتی کسانی ءِ ھما روچانی پیم ءَ کہ شئے پھوال نامیں اے نادراھی ءَ من ءَ نہ گیپتگ اَت ، وشیانی کُکُلوءِ پداں گران کرکینک ‘کارچُک ءُ کُچک چِنگ لوٹ آں ۔ من ھم مزنیں گاڑی ءُ موٹرانی تہ ءَ گردگ ءُ زند ءِ ھمک ساھتاں سگریٹ ءِ دوتانی پیم ءَ گوات ءَ دئیگ لوٹ آں......بلئے من چی بہ کن آں من چہ وت لاچارآں ۔ منی زِرد یکےءَ نیز گاریں مردمےءِ کڈک ءَ درْتکگ ۔ منی سرْپتگیں چم ھما ڈُراِتگیں دیوال ءَ سک اَنت کہ آئی ءِ ساھگ ءَ مید ءِ چکے پہ دائمی واب کپت۔ من زند چہ کڈکاں در آیگ ءُ ماڑیانی تہ ءَ رؤگ ءَ دیستگ ءُ ایشی ءِ چپّگان ءَ ھم بلے چَہ ھمراھی ءَ لاچارآں ۔ من وت ءَ چہ کوھلو ‘ڈیرہ بگٹی ‘اوگانستان ‘شمالی وزیرستان ‘پلستین ‘لبنان ‘اِراک ءُ کوردستانءَ گَوَرتگیں آس ءُ رتکگیں ھوناں بے اِنان کنان ءُ چَہ  " گوادر ءِ جژن " ءَ تاھیر زورگ ءِ بابت جیڑگ ءَ باں کہ ھمے ھک زیریں شئے پھوال من ءَ وتی دنیا ءِ کور چات ءَ دور دنت ءُ چہ دنیا ءِ تام ءُ لذتاں بے مراد کنت ۔

********

چاپ :8 دسمبر2007ء ، ماھتاک سچکان